Protest vervult een vitale rol. Het houdt overheden scherp op de meerstemmigheid in de samenleving en maakt duidelijk waar grenzen liggen of worden overschreden. Iedereen mag protesteren, zolang dat vreedzaam gebeurt. Overheden moeten dat grondrecht beschermen en protest mogelijk maken. Ongeacht van welke politieke kleur iemand is. Ongeacht of iemand migratie, klimaat, vrede, of bestaanszekerheid het belangrijkste thema vindt om voor op te komen.

De wereld is vol ongelijk(waardig)heid, discriminatie, racisme, oorlog, onzekerheid. Het wordt op nogal wat plekken niet almaar mooier en beter. Voor veel mensen is protesteren belangrijker dan ooit, omdat in hun ogen rechtvaardigheid en eerlijk verdelen op het spel staan. Protesten zijn scherp en hard geworden. Demonstranten zoeken de grenzen op van wat nog ‘vreedzaam’ kan. Of ze maken bewust de keuze om die grenzen te overschrijden, omdat in hun ogen het doel de middelen heiligt.

Er zijn voorbeelden genoeg van protesten en demonstraties die uitmonden in rellen. Sommigen zeggen dat de coronapandemie daar een rol in heeft gespeeld. Anderen wijzen op de werking van sociale media als aanjager, mobilisator en katalysator. Hoe de escalatie van protest precies in elkaar steekt, verschilt van geval tot geval.

Twee ontwikkelingen: the Onlife en ‘hard’ overheidsoptreden

Twee actuele ontwikkelingen zijn belangrijk. De ene ontwikkeling is dat sociale media het speelveld wel degelijk veranderen. Uit de hand gelopen protest verloopt steeds vaker via decentrale online netwerken: mensen met uiteenlopende achtergronden, die elkaar op overlappende online plekken tegenkomen. Ze herkennen elkaars boosheid en recyclen elkaars slogans en gedrag. Er zijn geen formele leiders in die netwerken. De spark komt van influencers, die zich gesteund weten door mensen met politiek of maatschappelijk gezag, die de rellen niet afkeuren en het eigenlijk wel eens zijn met de diepliggende oorzaken.

De andere ontwikkeling is, dat overheden, vrijwel overal in Europa en daarbuiten, zich scherp en hard tegenover protest opstellen. Tegen rellen optreden, vernielingen en geweld afkeuren, oproepen tot racisme, online stalking of erger aanpakken – dat is legitiem overheidshandelen. Maar protesteren moeilijker maken, demonstranten criminaliseren of straffen, vrijheden inperken – dat gaat te ver. Ook in Nederland is dat de laatste jaren aan de orde, zoals Amnesty International onlangs nog heeft gerapporteerd.

Projecten over maatschappelijke onrust en protest

Dat proces van actie en reactie bestuderen, vormt een soms best verontrustend prisma om naar de staat van Nederland te kijken. Onderzoekers van EMMA doen dat al jaren, in Nederland en daarbuiten: van de ‘Arabische Lente’ tot ‘Southport’, onrust tijdens de jaarwisseling, de achtergronden van brandende politieauto’s in Ede, zomerrellen in de Haagse Schilderswijk, of de zogenoemde ‘Avondklokrellen’. Met bijzondere aandacht voor de wisselwerking tussen online en de straat.

Een greep uit wat oude en onlangs afgeronde projecten:

  • Voor de gemeente Ede-Wageningen deden onderzoekers van EMMA ruim anderhalf jaar lang etnografisch onderzoek naar culturele en religieuze spanningen tussen bevolkingsgroepen in de stad en op het platteland eromheen. De aanleiding waren grootschalige rellen in een stadswijk, de geslotenheid van orthodox gelovige gemeenschappen van christenen en moslims, en de handelingsverlegenheid van de gemeentelijke organisatie. Het resultaat was, zoals de toenmalige burgemeester het verwoordde: “een ontluisterend rapport dat me heel veel werk heeft bezorgd.”
     
  • Voor de gemeente Den Haag dompelde EMMA zich onder in de Schilderswijk, nadat daar in de verzengende zomer van 2020 rellen uitbraken. We reconstrueerden het kat en muis-spel dat zich in de straten afspeelde, spraken tientallen bewoners, mensen die in ‘het wijk’ actief zijn op allerlei gebied, professionals die er werken, maar ook jongeren zelf die de rellen van dichtbij hadden beleefd. Het resultaat was een diepteboring. Er waren verschillende factoren die konden verklaren waarom de pleuris was uitgebroken. Maar minstens zoveel factoren wezen op dieperliggende kwesties. Het rapport beantwoordt vragen als waarom het eigenlijk zo vaak en al sinds zo lang raak is in de Schilderswijk? Waarom zitten de media er altijd meteen bovenop? Hoe komt ’t dat gemeente en bewoners zo goed weten wat er aan de hand is, maar er zo moeilijk iets aan kunnen doen?
     
  • Samen gaven de gemeenten Eindhoven, ’s-Hertogenbosch, Breda, Helmond aan EMMA (samen met de Rijksuniversiteit Groningen en het NIPV) de opdracht om een analyse te maken van de ongeregeldheden die hadden plaatsgevonden in de week nadat op 23 januari 2021 de avondklok was afgekondigd als maatregel tegen verspreiding van het coronavirus. In Eindhoven en ’s-Hertogenbosch braken rellen uit, in Breda en Helmond bleef het verhoudingsgewijs rustig. Het ging erom in beeld te krijgen hoe dat kwam en wat de samenhang was tussen de onrust in de vier Brabantse steden. Wat gebeurde er online en op straat – voor, tijdens, en na? Wie waren de demonstranten en de relschoppers? Het resultaat was een rapport, dat aandacht trok, omdat het accent legde op hoe belangrijk het blijkt te zijn om toch contact en dialoog te zoeken na rellen. Niet alleen met de slachtoffers ervan (wat doorgaans wel gebeurt), maar ook met de mensen wier legitieme protest uit de klauwen en ontaardde in rellen, met de geweldplegers, en met de professionals op straat. Want in de nafase valt het meest te leren over onrust – die altijd weer zal opduiken.
     
  • In opdracht van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties ontwikkelde EMMA een Handelingskader Maatschappelijke onrust. Dat is een instrument voor professionals om uitingen van maatschappelijke onrust in kaart te brengen. Er is best veel bekend over het ontstaan en de ontwikkeling van maatschappelijke onrust, en hoe die onrust zo nu dan tot uitbarsting komt in ongeregeldheden of rellen. Bovendien hebben professionals er in de meeste gemeenten, bij politie en justitie er intussen aardig wat ervaring mee opgedaan. Maar in de praktijk is het lastig om signalen precies te duiden en aan de hand daarvan dan te bedenken wat te doen, of het nodig is om op te schalen. Het instrument helpt dergelijke afwegingen te onderbouwen en biedt tevens een state of the art overzicht van wat overheden aan hulpmiddelen maken om maatschappelijke onrust goed in beeld te blijven houden.
     
  • De Veiligheidsalliantie in de regio Midden-Nederland (Bureau RVS) gaf EMMA (samen met Marnix Eysink Smeets) de opdracht om een Fenomeenkaart Online Aangejaagde Openbare Ordeverstoringen te maken. Dat is een instrument voor bestuurders en professionals om greep te krijgen op de online kant van onrust en ordeverstoringen. Wat is het eigenlijk voor een fenomeen? Het doet zich in zo veel verschillende vormen voor. Wat kunnen gemeenten wel en niet doen op het slappe koord tussen demonstratierecht en uitingsvrijheid enerzijds, opruiend protest en gevaarzetting anderzijds? De Fenomeenkaart vormt een aanvulling op het barrièremodel dat het CCV heeft ontwikkeld om (dreigende) Online Aangejaagde Openbare Ordeverstoringen aan te pakken.
Gemaakt door
Staand hand in zak glimlach groen vriendelijk

Hans Moors

betrouwbaar – schrander – partner
Veiligheid en Criminaliteit