De zwartepietendiscussie wordt vaak in een adem genoemd met polarisatie. Polarisatie is een proces waarbij de tegenstellingen tussen groepen in de samenleving sterker worden, waardoor groepen steeds meer tegenover elkaar komen te staan. Volgens het Kenniscentrum Integratie en Samenleving voelt het midden zich gedwongen een keuze te maken doordat de twee uiterste groepen steeds feller van zich laten horen. Op sociale media komen mensen terecht in echo chambers of filter bubbles waar ze alleen nog maar hun eigen mening horen en daardoor dieper en dieper in het ene of juist het andere kamp worden getrokken.

Zien we deze processen ook als we naar de zwartepietendiscussie op Twitter kijken? Om dit te onderzoeken hebben we tussen 2011 en 2019 44.423 tweets opgehaald waarin Zwarte Piet in combinatie met discriminatie voorkwam. Door te kijken naar de @mentions in de tweets hebben we onderzocht of we groepen konden ontdekken en hoe die groepen zich tot elkaar verhouden.

De data laten zien dat de discussie begint met een groep die ageert tegen Zwarte Piet. Vanaf 2014 maakt deze groep plaats voor twee duidelijk afgebakende en groeiende groepen. Voor- en tegenstanders lijken zich duidelijk af te tekenen: in de ene groep komen bijvoorbeeld hashtags als #KOZP (#KickOutZwartePiet) en #ZwartePietIsRacisme vaker voor en in de andere groep komt naast #ZwartePiet ook #Nederland vaak voor. Polarisatie in beeld, de filter bubble in actie.

Als je echter beter kijkt naar de tweets die binnen de twee groepen worden gedeeld, dan zie je dat in beide groepen voor- en tegenstanders elkaar juist opzoeken. Tegenstanders van Zwarte Piet zeggen tegen voorstanders dat ze racisten zijn. Voorstanders van Zwarte Piet zeggen dat tegenstanders het Sinterklaasfeest ‘op kunnen rotten’. Hoezo filter bubble? Voor- en tegenstanders zoeken elkaar juist. Het doel is niet om de ander te overtuigen maar om het eigen gelijk te halen. Het lijkt niet te gaan om argumenten maar om identiteit. Vanuit dat perspectief is polarisatie het gevolg van het uitspreken van de eigen identiteit of juist de angst voor het verlies ervan.

Die manier van kijken opent de weg uit een gepolariseerd debat. Bij het Sinterklaasfeest zien we daar al een begin van. Na 2018 is het aantal tweets met Zwarte Piet gedaald. Dit jaar waren het er minder dan 10.000 tweets. Dat komt deels doordat veel intochten als gevolg van corona niet door zijn gegaan. Voor een ander deel heeft de komst van roetveegpieten laten zien dat Sinterklaas nog altijd bestaat. Er is nog altijd een feest met opgewonden kinderen, mooie surprises, slechte gedichten en taaie pepernoten. Met de komst van roetveegpiet is het feest wel veranderd maar de essentie is niet verloren gegaan. Mogelijk heeft dat de discussie doen verstommen.

Misschien schuilt hierin ook een oplossing voor andere gepolariseerde debatten zoals het debat tussen voor- en tegenstanders van vaccinaties. Veranderen met respect voor identiteit is de sleutel om polarisatie te verminderen.