De klimaatrechtszaak als nieuwe vorm van activisme begon 10 jaar geleden in Nederland, met de aanklacht van Urgenda tegen de Nederlandse staat. En nog steeds is het actueler dan ooit, met in Nederland het lopende hoger beroep in de zaak van Milieudefensie tegen Shell en de aankondiging van een nieuwe rechtszaak tegen ING. Ook internationaal vonden recent een aantal grote zaken plaats, bijvoorbeeld in België, Australië, Colombia, Amerika en Zuid-Afrika.
 

Met deze klimaatrechtszaken beschikken milieuorganisaties en activistengroepen ineens over een machtig middel. Een manier om – veel meer dan met demonstraties en petities – klimaatactie af te dwingen bij overheden, grote multinationals, banken en investeerders. Dit biedt nieuw handelingsperspectief, zoals één van de activisten beschreef over het moment dat hij voor het eerst over de Urgenda-zaak hoorde: “We kunnen iets doen! Want het voelde zo lang als… Het is dit hele grote probleem waar we gewoon totaal geen invloed op hebben en het gaat allemaal veel te langzaam. Je kan weer de zoveelste klimaatmars gaan lopen en ik kan de weg blokkeren. Maar het is moeilijk grijpbaar wat voor soort invloed dat dan heeft. En dit, de rechtszaak van Urgenda, bracht mij een besef van: we kunnen het heft, of het recht in eigen hand nemen. Dat gaf me in die zin wel echt hoop.”

Een beter milieu begint bij jezelf?

De rechtszaken dragen ook bij aan een nieuw besef. Dertig jaar geleden was op tv nog de Postbus 51-spot van de overheid te zien met de slogan ‘Een beter milieu begint bij jezelf’. De rechter heeft nu gezegd: dat is niet (helemaal) waar. Overheden en bedrijven hebben een zorgplicht en zijn medeverantwoordelijk voor de uitstoot van broeikasgassen. Op deze manier dragen de uitspraken van de rechters ook bij aan een verandering in ons denken over klimaatrechtvaardigheid en -verantwoordelijkheid.

"Ik zie klimaatrechtszaken als een belangrijke game changer. Ik denk dat ze helpen de publieke opinie te veranderen. Dat gebeurde ook bij mijzelf, dat ik dacht: 'oh, blijkbaar houdt de overheid zich niet aan de regels zoals ik had verwacht.' Een rechtszaak brengt dat aan het licht."

– Peter, was betrokken bij Fossielvrij NL in de aangekondigde rechtszaak tegen ABP (2021)

"Heel lang werd het verhaal verteld dat individuen verantwoordelijk zijn voor klimaatverandering. Dit verhaal werd gecreëerd door bedrijven om hun verantwoordelijkheid af te wenden. Door rechtszaken zoals deze tegen Shell, wordt dit narratief sterk betwist."

– Laura, is betrokken bij Milieudefensie in de rechtszaak tegen Shell 

Door betrokkenen bij de rechtszaken wordt dit ook gezien als het grotere doel:

“Dat was ook het doel binnen Milieudefensie, om de social license to operate van dit soort spelers af te breken. Je wil ervoor zorgen dat de maatschappij niet meer accepteert dat dit soort bedrijven hun werk doen zoals zij nu doen. En dat kan je bereiken via dit soort rechtszaken, omdat een onafhankelijke entiteit – de rechter – inderdaad zegt: “Dit kan niet.”

– Lowie, voormalig persvoorlichter bij Milieudefensie

Dit sentiment werkt inmiddels ook door in andere vormen van activisme, zoals bijvoorbeeld de A12-bezetting. Veel van de activisten die ik interviewde voor dit onderzoek, voelen zich enorm gesteund door de uitspraken van de rechters, of vinden zelfs dat de rechtszaken voor hen andere vormen van protest legitimeren, zoals één van de respondenten zei: "Ik heb zelfs het gevoel dat als ik nu de straat op zou gaan om te protesteren, het gerechtvaardigd is voor mij om te protesteren, omdat ik probeer de overheid verantwoordelijk te houden voor die zorgplicht."

Wanneer David Goliath verslaat

Tot slot kwam in alle gesprekken met de activisten naar voren dat hun betrokkenheid bij de klimaatrechtszaken bijdroeg aan gevoelens van hoop, enthousiasme, zelfverzekerdheid, kracht, inspiratie en motivatie. Zoals één van de KlimaSeniorinnen zei: "Sinds we de rechtszaak zijn gestart, voel ik me veel krachtiger." En vrijwel alle geïnterviewden refereerden aan de klimaatzaken als ‘een gevoel van David die tegen Goliath vecht’:

"Je staat gewoon tegenover een enorme institutionele investeerder met 450 miljard euro in zijn portefeuille... De grootste in Nederland, de grootste in Europa en de vijfde grootste wereldwijd. En dan jij, met een kleine groep mensen. Want Fossielvrij is niet erg groot. Dat zijn bijna allemaal vrijwilligers. Je bent als een mug in de kamer en je bent daar om een olifant te irriteren. Ik vond dat heel gaaf. Ja, heel exciting.”

– Felix, was betrokken bij Fossielvrij NL in de aangekondigde rechtszaak tegen ABP (2021)

"Ik denk dat dat de reden is waarom ik die rechtszaak zo’n interessante vorm van activisme vond, omdat het je veel machtiger doet voelen dan bij een normaal protest. Een rechtszaak geeft activisten de macht om tegen het grote systeem in te gaan."

– Ella, was betrokken bij Fossielvrij NL in de aangekondigde rechtszaak tegen ABP (2021)

In mijn onderzoek keek ik naar de theorie van Summers-Effler (2002) over emotionele energie om deze gevoelens te duiden. Hoge emotionele energie gaat samen met gevoelens van enthousiasme, persoonlijke kracht, sociale verbondenheid én de wil om actie te ondernemen. Het nieuws rondom klimaatverandering veroorzaakt bij veel mensen een gevoel van machteloosheid, ofwel, lage emotionele energie. Maar als iemand zich geïnspireerd voelt, bijvoorbeeld door het idee van een klimaatrechtszaak, dan kan dat juist de motivatie geven om te handelen naar die bezorgdheid. Hoop en inspiratie zijn dus nodig om mensen aan te zetten tot actie. Maar daarna wordt het makkelijker, want emotionele energie kan al snel een soort positieve feedback-loop worden. Doordat je actie onderneemt, voel je je beter, omring je jezelf met meer gemotiveerde en inspirerende mensen, zie je meer hoopvolle dingen gebeuren en inspireer jij zelf ook weer anderen in je omgeving. En die positieve gevoelens nemen alleen maar toe als de dingen dan ook nog lukken, zoals bij Urgenda en de KlimaSeniorinnen.

Dit gevoel van emotionele energie is precies wat één van de KlimaSeniorinnen omschreef:

“And now if I think of the movement, the climate movement in general, then I feel very often renewed in my energy. I am hopeful, and also playful. Oh, it is as happy, lively, energised. And when I look at the KlimaSeniorinnen... Then it is a feeling of belonging.” 

– Elisabeth (Switzerland), is betrokken bij de KlimaSeniorinnen in de rechtszaak tegen de Zwitserse overheid

Kortom, de klimaatrechtszaken bieden een hoopvol toekomstperspectief. Als je last hebt van het nieuws over klimaatverandering, is het extra belangrijk om af en toe bij dit soort positieve ontwikkelingen stil te staan. Nog beter is het om daarbij naar mogelijkheden te kijken. Nederland barst van de goede initiatieven, zoals bijvoorbeeld het Comité Schone Lucht, Stop Ecocide NL, Reclame Fossielvrij, Land van Ons en Grootouders voor het Klimaat, de Nederlandse groep voor bezorgde opa’s en oma’s. De klimaatrechtszaken zijn hét voorbeeld van dat kleine groepjes mensen grote impact kunnen maken. En dat kan ook nog eens een grote, positieve impact op jezelf hebben.