Ik zie twee vrouwen van middelbare leeftijd met lange rode bloemetjesjurken en grote zonnebrillen staan op het Museumplein in Amsterdam. Ondanks het zonnige zomerweer houden ze kanariegele paraplu’s boven hun hoofd. De paraplu’s zijn gedecoreerd met getekende rode hartjes en de woorden ‘love’ en ‘vrijheid’. Ze knuffelen elkaar. Om hen heen staan mensen te lachen en te applaudisseren. Vanaf een afstandje kijk ik naar hen.  

Het is inmiddels een bekend beeld van de afgelopen twee jaar: een groep bezorgde burgers die met gele paraplu’s, vrijheidsleuzen en spandoeken de straat op gaan om te protesteren tegen het coronabeleid en het coronavaccin. Soms waren het straatoptochten, andere keren ‘koffiemomentjes’ op het Malieveld en niet zeldzaam: de grootschalige ‘sit-offs’ met de politie inclusief waterkanon en hordes ME.  

Ik begon me af te vragen wie deze mensen zijn. Het geijkte antwoord dat ik vaak voorbij zag komen in mijn eigen bubbel en de bredere samenleving, maar ook bij het kabinet en de media: deze demonstranten zijn laagopgeleide, slecht geïnformeerde en egoïstische wappies die in hun eigen realiteit leven. De politiek heeft ‘nul begrip’ voor deze mensen. Laten we ze vooral niet te serieus nemen.  

Van kwaad tot nieuwsgierigheid 

Zomer 2020. Een zonnige donderdagmiddag. Genietend van een koud biertje in de tuin werd ik uit mijn zomerse roes gehaald door een pop-up melding van de NOS-app op mijn telefoon. ‘Coronademonstratie Den Haag uit de hand gelopen: agenten belaagd door demonstranten’. Een vlaag van ergernis, woede en verontwaardiging borrelde in mij naar boven. Wat bezielt deze gekkies? Waarom zijn ze zo boos? Waarom kunnen ze zich niet, net zoals de rest van weldenkend Nederland, simpelweg aan de regels houden? Waarom doen ze zo moeilijk? Precies. Waarom? Ik merkte opeens dat mijn kwaadheid en ergernis wegebde en plaatsmaakte voor nieuwsgierigheid. Er kwamen opeens allemaal vragen in me op. Wat drijft deze mensen? Waarom zijn ze zo boos? Welke zorgen en vragen hebben ze? Kunnen we wat leren van hun kritiek en is het de moeite waard om te luisteren? 

De privilegebubbel 

Het is inmiddels een bekend fenomeen: onze eigen bubbels. Door de opkomst van sociale media en technologie is onze samenleving veranderd. Het is steeds makkelijker geworden om toegang te krijgen tot allerlei informatie en om in contact te komen met mensen die eenzelfde wereldbeeld delen. Er ontstaan online echo chambers waarin een harmonieuze groep mensen elkaars overtuigingen versterkt en hierdoor in een tunnelvisie belandt. Geavanceerde algoritmes versterken dit effect, waardoor mensen niet meer gewend zijn om te luisteren naar meningen die niet binnen hun eigen wereldbeeld passen.  

Maar het is een privilege als jouw wereldbeeld binnen de standaarden en grenzen van de samenleving en gevestigde orde past. Dan zijn de meeste mensen (en politici) het namelijk met je eens. Het vergt een zekere moed om je tegendraads op te stellen en niet mee te varen op de mainstreamboot. Je bent dan vaker het middelpunt van spot, grappen en wordt niet snel serieus genomen. Het gevolg: mensen voelen zich belachelijk gemaakt en raken nóg meer verstrikt in een alternatieve (soms radicale) kijk op de werkelijkheid. Eentje waar ze de controle terug hopen te vinden. 

(Niet) luisteren naar de zijlijn 

De coronacrisis is niet het eerste maatschappelijk debat waarin we het moeilijk vinden om te luisteren naar alle perspectieven. We zien het bijvoorbeeld ook in de discussies rondom de gaswinning in het noorden van het land, waar de overheid blind lijkt te zijn voor de zorgen van Groningers die zich machteloos voelen. Of bij de energietransitie en de plaatsing van windmolenparken en zonnepaneelvelden. Bewoners die tegen het dove oor van de overheid schreeuwen, maar geen verzachtend antwoord op hun zorgen krijgen. Als gevolg worden er handgranaten aangeschaft en aanslagen gepland om de plaatsing van windmolens in achtertuinen te voorkomen. Of de anti-5G beweging die zendmasten in brand steekt om te voorkomen dat deze schadelijke straling uitstoten.  

Begrijp me niet verkeerd. Geweld en intimidatie moeten worden afgekeurd. Wel zouden we ons kunnen afvragen of zulke extreme uitingen van agressie in een eerder stadium al kunnen worden voorkomen, door de zorgen en vragen van mensen daadwerkelijk serieus te nemen.  

Verbinden tussen de hokjes 

Door de gesprekken die ik voerde met coronavaccinatietwijfelaars en -weigeraars, zag ik dat het gesprek aangaan een perspectief biedt in de alsmaar meer polariserende discussie rondom het coronabeleid. En dat perspectief is hard nodig. Volgens de meest recente cijfers is ongeveer 14% van de Nederlandse bevolking niet (volledig) gevaccineerd tegen het coronavirus. Het feit dat je minder makkelijk toegang hebt tot openbare ruimtes en diensten zonder een vaccinatie veroorzaakt een verharding in de discussie: vaccinatietwijfelaars- en weigeraars volharden in hun keuze en tegelijkertijd neemt de ergernis vanuit de rest van de samenleving toe. Volgens een recent I&O Research onderzoek kunnen gevaccineerden steeds minder begrip opbrengen voor ongevaccineerden en krijgt deze laatste groep steeds meer het gevoel dat ze aangewezen worden als schuldigen voor de aanhoudende hoge besmettingsgraad en druk op de zorg. De samenleving stigmatiseert ongevaccineerden enerzijds neerzet als onwetende, laagopgeleide mensen met een niet-westerse migratieachtergrond en anderzijds als ‘wappies’ die de meest vergezochte en macabere complottheorieën aanhangen. Verwilderde leuzen zoals ‘egoïsten’, ‘fucking christenen’, ‘pandemie van zwakzinnigen’ en ‘federatie van imbecielen’ worden steeds vaker rondgeslingerd in linksprogressieve mediakanalen en bubbels waarin ik mijzelf ook bevind.  

Dat frustraties en emoties hoog oplopen is begrijpelijk, maar dat maakt dergelijke uitspraken die grenzen aan populistisch taalgebruik niet minder heftig. Ikzelf val ook regelmatig in deze valkuil. Ik gebruik ook containerbegrippen zoals ‘tokkies’, ‘gekkies’ en ‘wappies’, al probeer ik deze termen steeds meer te vermijden. Met deze begrippen is het makkelijk om iemand in een hoekje weg te zetten, waardoor ik vervolgens ook niet meer de moeite hoef te nemen om mij te verdiepen in de beweegredenen van een ander. Lekker makkelijk. Maar niet eerlijk.   

Hoe kunnen we de verschillende hokjes weer met elkaar verbinden? Door naar elkaar te luisteren. Misschien komen we er wel achter dat we sommige van deze zorgen met elkaar delen.  

In gesprek met acht ongevaccineerden 

Daarom was het tijd voor actie. Als een echte bruggenbouwer in spe ben ik in gesprek gegaan met acht ongevaccineerden over hun keuze, vragen en zorgen over het coronavaccin. In een tijdsbestek van twee maanden heb ik mensen benaderd die ik persoonlijk ken, maar ben ik ook in contact gekomen met mensen die ik zelf nog nooit had ontmoet of gesproken. Geen perfecte afspiegeling van de Nederlandse samenleving, maar desondanks een redelijk diverse groep mensen: tussen de 20 en -50 jaar, wel en niet werkend, hoog- en middelbaar opgeleid, met diverse religieuze achtergronden.  

Volgens de onderzoeksgroep Maatschappelijke Impact COVID-19 kunnen de beweegredenen van ongevaccineerden worden opgedeeld in vijf hoofdcategorieën: (1) vertrouwen in eigen lichaam/ immuunsysteem, (2) zorgen om bijwerkingen/ langetermijneffecten, (3) geen vertrouwen in vaccin en betrokken instanties, (4) geloofsredenen en (5) medische reden/ achterliggende aandoeningen. Ik kwam er alleen al snel achter dat er grote variatie bestaat binnen deze categorieën en dat de acht mensen met wie ik sprak allemaal hun unieke blik hebben op het vaccin en hoe het overheidsbeleid hen raakt.  

Bijna niemand van de mensen met wie ik in gesprek ben gegaan behoorde zelf tot een risicogroep, wat kan verklaren waarom ze kritisch zijn op het vaccin en deze keuze liever nog uitstellen of helemaal niet willen nemen; het virus is voor hen statistisch gezien minder bedreigend in vergelijking met ouderen en mensen met onderliggende aandoeningen. Mogelijke bijwerkingen op de lange termijn wegen voor hen dan ook zwaarder.  

In alle gesprekken kwam naar voren dat mensen zich (nog) niet willen laten vaccineren omdat ze vertrouwen hebben in de reactie van hun eigen lichaam en immuunsysteem. Waar ik mij over verbaasde tijdens sommige gesprekken was de mate waarin mensen zich hebben verdiept in het onderwerp. Twee respondenten omschreven dat zij een rationele risico-afweging hebben gemaakt op basis van een aantal wetenschappelijke publicaties over het coronavirus en de vaccins. Deze afweging baseerden ze dus niet op kennis uit de krochten van het internet, maar op artikelen die ze hebben gevonden via Google Scholar en andere academisch geaccepteerde zoekmachines. Dit soort publicaties lezen en daar conclusies uit trekken, is natuurlijk niet hetzelfde als ze juist interpreteren, maar ik werd tijdens deze gesprekken toch flink met mijn neus op de feiten gedrukt: deze mensen zijn een stuk beter geïnformeerd dan ikzelf. Ik weet bijna niets over de coronavaccinatie, hoe het werkt en heb mij al helemaal niet verdiept in hoe de Europese goedkeuringsprocedure werkt en wat de laatste wetenschappelijke inzichten zijn.  

Alle interviews hebben plaatsgevonden via MS Teams. Met de toestemming van alle respondenten heb ik de gesprekken opgenomen en deze bewerkt tot korte fragmenten. Deze zijn geanonimiseerd met een stemvervormer. 

Zoals in bovenstaand fragment ook al wordt aangekaart hebben we tijdens de vaccinatiecampagne vaak gehoord dat we ons moeten laten vaccineren om de zwakkeren in de samenleving te beschermen. De reden waarom ik mijzelf ook heb laten vaccineren. Ook al lijkt dit logisch vanuit het oogpunt van solidariteit, niet iedereen is het eens met deze gedachtegang en het is te kort door de bocht om deze mensen meteen te bestempelen als egoïst. Sommigen met wie ik sprak gaven aan dat het vaccin in hun eigen lichaam wordt gespoten en dat het dus een keuze is op individueel niveau. Of dat je als gevaccineerde nog steeds corona kan krijgen en anderen kan besmetten. In onze gesprekken gaven deze mensen aan dat ze zich ook zeker aan de maatregelen houden en zo weinig mogelijk mensen zien uit solidariteit naar de zwakkeren in de samenleving. Waarom zouden zij minder recht hebben op een ziekenhuisbed als zij ernstig ziek worden? Geldt dan hetzelfde voor iemand die zijn hele leven veel rookt? 

 

Wat ik ook interessant vond is dat enerzijds vertrouwen in het eigen immuunsysteem een belangrijke reden is voor mensen om het vaccin niet te nemen, maar dat anderzijds wantrouwen in de overheid en instituties die betrokken zijn bij het bestrijden van de coronapandemie ook vaak een grote rol speelt. Er zijn ontzettend veel vragen en zorgen omtrent de goedkeuringsprocedure van het coronavaccin. Hoe kan het dat dit vaccin zo snel is ontwikkeld en goedgekeurd? En hoe zit het met de nieuwe techniek die bij een aantal vaccinaties wordt toegepast? En is de vaccinatie wel echt de enige uitweg uit deze pandemie? Is er genoeg gekeken naar alternatieve oplossingen? Bijvoorbeeld meer inzetten op testcapaciteit? Of het ontwikkelen van medicijnen? Dit zijn terechte vragen waar, denk ik, nog te weinig naar wordt geluisterd en geen duidelijk antwoord op wordt gegeven vanuit de politiek en de wetenschap.  

Maar waar ik misschien nog wel het meest van onder de indruk was, waren de emoties en oprechte zorgen die mensen met mij deelden. Of deze nou voortkwamen uit verschillende complotten of niet. Iedereen met wie ik sprak maakt zich ernstige zorgen over de toekomst van Nederland en onze samenleving; dit soort zorgen komt veel mensen vast en zeker bekend voor. Om welke specifieke ontwikkelingen we ons zorgen maken hangt erg af van onze persoonlijke context, maar de kern blijft hetzelfde: iedereen maakt zich zorgen. Dat maakt ons menselijk. Ik werd zelf nogal overvallen door deze emotie; de oprechte frustratie, boosheid, verbazing en het verdriet die doorsijpelden in veel gesprekken zorgden ervoor dat ik me kon verbinden met deze mensen.  

Hebben we wel tijd om te luisteren naar ongevaccineerden als de ziekenhuizen overlopen en overgaan op code zwart? We zullen wel moeten, want een tactiek waarmee je mensen op de inhoud probeert te overtuigen werkt niet. De indirecte dwang die vanuit de overheid en samenleving langzaam wordt opgevoerd heeft maar weinig vaccinatietwijfelaars overtuigd. Tijd om over te gaan op een andere strategie. Als we ongevaccineerden ook serieus gaan nemen, bouwen we langzaam en gestaag aan de fundamenten van sterke bruggen tussen verschillende groepen in de samenleving.  

In de context van de coronacrisis lopen gevoelens van verlies, frustratie en bezorgdheid hoog op. Het feit dat er maar twee keuzes mogelijk zijn met betrekking tot de vaccinatie zorgt ervoor dat er snel een tweedeling ontstaat. Dit is een complex probleem en er bestaat dan ook geen eenvoudige oplossing. Maar laten we een begin maken door een andere houding aan te nemen. Eentje waarin je elkaar serieus neemt, ongeacht je mening.  

Twee strategieën voor verandering 

Empathisch luisteren. Het kost energie om mensen te begrijpen die een andere mening hebben dan jij. Ik heb ervaren dat het confronterend is om je te realiseren dat de werkelijkheid toch net een stukje complexer en genuanceerder is. Het is dan ook altijd makkelijker om mensen met wie je het oneens bent niet serieus te nemen en ze een gemakzuchtig label op te plakken. Maar als probeert te luisteren naar de zorgen die iemand heeft, of het nou gaat over de coronavaccinatie of over andere maatschappelijke kwesties, is het heus niet zo moeilijk om verbindingspunten te vinden. Deze kunnen je vervolgens helpen om je te verplaatsen in andermans perspectief. Door te luisteren hoef je het niet automatisch met iemand eens te zijn, maar dat hoeft niet te betekenen dat je vijanden bent; je bent andersdenkenden. Het gaat erom dat je beseft dat er naast je eigen wereldbeeld ook andere wereldbeelden mogelijk zijn.  

Verklein de sociale afstand. In de vaccinatiecampagne speelt een vergrote sociale afstand tussen overheid en burger en het wantrouwen in overheid en betrokken instanties een belangrijke rol. Decennia van kostenbesparing, maximalisering van winsten, marktwerking, uitkleden van collectieve (sociale) voorzieningen en het terugtrekken van de overheid heeft gezorgd voor een grote ervaren sociale afstand tussen overheid en burger. Deze afstand kan verkleind worden door burgers meer te betrekken bij deze instituten. Maak hen onderdeel van een dialoog, waarin experts in gesprek gaan met burgers in de vorm van burgerplatforms. Verklein de sociale afstand en verbind burger met overheid en overheid met burger.