Het was deze week volop in het nieuws: de grap die komiek Chris Rock tijdens de #Oscars over Jada Pinkett-Smith maakte (en de klap van Will Smith die daarop volgde). Redacteur Marne Groen vraagt zich af: hoe gewelddadig zijn sommige grappen? En is humor eigenlijk wel om te lachen? Of dient het een ander doel? 

Tw: seksueel geweld

Tijdens de Oscaruitreikingen grapte komiek Chris Rock over het kaalgeschoren hoofd van actrice Jada Pinkett-Smith. Dit kapsel is een onvrijwillige keuze, want Pinkett-Smith lijdt aan de haarziekte alopecia: een aandoening waardoor iemand gedeeltelijk of helemaal kaal wordt.

Als reactie op Rocks grap rolt Pinkett-Smith met haar ogen, en loopt haar man, acteur Will Smith, het podium op om de komiek een klap te verkopen. Boos roept hij dat Rock het niet moet wagen nog eens over zijn vrouw te beginnen.

De functie van humor

De grap en de klap liepen uit in een mediaschandaal. Journalisten en Twitteraars vragen zich twee dingen af: had Rock deze grap mogen maken? Was de klap van Smith terecht?

Om hier antwoord op te geven, moet je eerst weten wat humor is. De gangbare opvatting in de wetenschappelijke wereld is dat humor twee dingen kan zijn: een goedaardige schending óf bedreiging. Psycholoog Madelijn Strick legt dit uit in een aflevering van de Podcast Psycholoog. ‘Humor komt vaak voor wanneer een bepaalde gedragsnorm even niet zo loopt zoals het hoort’, vertelt Strick. ‘Tegelijkertijd weet je dat het goedaardig is, wanneer dat gebeurt. Speels, niet erg. Als dat gelijktijdig gebeurt wordt het als humor beschouwd.’

Humor is niet alleen leuk, het heeft dus ook nut. Strick legt uit dat humor ons helpt om te gaan met tegenslagen. Het helpt ons relativeren. Zeker in situaties waarin we zelf machteloos zijn: dan biedt humor troost. Ook zorgt het voor sfeer: humor is smeerolie om sociale situaties soepel te laten verlopen. Strick: ‘Je creëert ontspanning door grappen met elkaar te maken.’

Schade door humor

Humor is dus niet alleen om te lachen, het dient onze menselijke behoeften.

Strick benoemt het positieve nut van humor, maar ze plaatst ook een kanttekening. ‘Humor is positief in het algemeen, maar als je naar de onderzoeken kijkt zijn er ook heel veel negatieve vormen van humor. Er is humor die misschien wel heel grappig is, maar die ook ten koste van iets gaat.’

Wanneer je met elkaar op één lijn zit en dezelfde normen en waarden deelt, vind je vaak dezelfde dingen grappig. De dunne lijn, die grap van belediging scheidt, ligt dan voor iedereen op dezelfde plek. Maar dat normen en waarden tussen mensen verschillen, wordt dan ook nergens duidelijker door dan door humor. Vervolgens leidt dit vaak tot (maatschappelijke) discussies.

Strick: ‘Racistische humor bijvoorbeeld is een vorm van agressieve humor. Je kunt mensen daar echt mee beschadigen. Dan heb je ook mensen die zeggen; het is toch maar een grapje, met het idee dat het dan moet kunnen. Maar het is wel degelijk zo dat je met humor mensen schade kunt toebrengen.’

Niets meer te zeggen

In de Franstalige Netflix-serie Drôle vindt precies deze discussie plaats. ‘Drôle’ – wat grappig betekent in het Frans - gaat over een aantal komieken in Parijs die worstelen om zowel goede grappen te bedenken als een breder publiek te trekken. Aïssatou Gambaré, een zwarte komiek, breekt door en mag plaatsnemen in een bekende talkshow.

‘Vind je niet dat comedy er slecht voor staat?’ vraagt de talkshowhost haar. ‘Is het tegenwoordig niet moeilijker om je te uiten? Wij merken het ook.’ Hij wijst naar twee andere tafelgasten, beide wit. ‘Je kunt niets meer zeggen.’

‘Welnee’, antwoordt Gambaré vastberaden. ‘Er zijn nog nooit zoveel komieken geweest. Allerlei verschillende mensen. De normen van comedy evolueren. Echt waar.’

De mannelijke tafelgast reageert: ‘Dat is politiek correct. Veel grappen mogen niet meer.’

Gambaré: ‘Wat voor grappen? Racistische grappen? Antisemitische?’ De host lacht. Gambaré vervolgt: ‘Misogyne (vrouwonvriendelijke red.) grappen? Dat is niet erg. Missen jullie die?’

Taboe

Drôle onderstreept hiermee het meest gevoerde gesprek over humor: mogen bepaalde grappen wel of niet? Geen enkele grap is (officieel) verboden, maar het is een makkelijke afleidingsmanoeuvre om te beginnen over de vrijheid van meningsuiting.

De vraag die wordt vermeden is: zijn grappen die anderen schade toebrengen de moeite waard? Dat is het daadwerkelijke taboe.

Grappen met geweten

In haar essay ‘Some jokes are funnier than others’ schrijft schrijver en feminist Roxane Gay, die in haar jeugd slachtoffer was van een groepsverkrachting, over grappen over seksueel geweld. Ze concludeert: 

‘Those who refrain from using humor to comment on the “awful things in the world” don’t abstain because they are afraid. Maybe, just maybe, they have common sense; they have conscience. Sometimes, saying what others are unwilling to say is just being an asshole. We are all free to be an asshole, but we are not free to do so without consequence.’

Wie sommige grappen niet maakt, heeft een geweten, stelt Gay. Zij hebben een geweten omdat ze bepaalde schade of pijn niet toe willen brengen. Zeker niet aan mensen die al benadeeld zijn, bijvoorbeeld door een traumatiserende ervaring zoals seksueel geweld.  

Het geweld van Chris Rock

Nog even terug naar de grap van Chris Rock over het haar van Jada Pinkett-Smith.

De grap van Rock is schadelijk, omdat het haar haarkeuze belachelijk maakt, terwijl ze juist met trots de keuze voor dit kapsel had gemaakt. Juist om de pijn van de ziekte teniet te doen, vanwege het feit dat kale vrouwen als onaantrekkelijk of eng worden beschouwd. Daarbij komt dat kroeshaar bij zwarte vrouwen een specifieke geschiedenis van discriminatie kent. Dat wordt door veel mensen namelijk als onprofessioneel, niet mooi of niet goed beschouwd.

De Academy heeft inmiddels aangekondigd een tuchtprocedure in te stellen tegen Smith. De Academy noemt Smiths acties "een schokkende en traumatiserende gebeurtenis, zowel voor de aanwezigen in de zaal als de tv-kijkers". De organisatie biedt excuses aan aan Chris Rock en prijst hem voor zijn veerkracht na de klap. Ook aan de aanwezigen en kijkers worden excuses aangeboden.

Geweld is nooit het antwoord. Maar waarom wordt alleen het geweld van Will Smith veroordeeld?