Mensen krijgen niet zomaar een burn-out. Individuele oorzaken, zoals bepaalde karaktereigenschappen of iemands mentale weerbaarheid spelen in de basis natuurlijk een rol. Maar er zijn ook een aantal collectieve oorzaken. De uitvalaantallen in Nederland zijn inmiddels zo hoog, dat het bijna niet anders kan dan dat de inrichting van de huidige samenleving ook een rol speelt bij de ‘ziekte van deze tijd’.

Uit gesprekken met ervaringsdeskundigen komt naar voren dat ze (te) hoge eisen aan zichzelf stellen, zichzelf vergelijken met vrienden en collega’s en eigenlijk nooit echt tevreden zijn met hun behaalde resultaten. Die ene collega die bijvoorbeeld twee stages in het buitenland erop heeft zitten, cum laude is afgestudeerd en nu ook nog eens promotie krijgt, kan ervoor zorgen dat je aan je eigen prestaties begint te twijfelen. Daarnaast zijn we continu op de hoogte van elkaars (sociale en werkende) leven door bijvoorbeeld Instagram en LinkedIn. Er is altijd wel iemand in je netwerk die nét iets succesvoller lijkt en je doet twijfelen aan je eigen cv.

Als je verkeerd kiest, is het je eigen schuld. Want: je had toch alle keuze?

Keuzevrijheid versus keuzestress

Daarnaast zijn de normatieve verwachtingen die passen bij het huidige maatschappijbeeld de afgelopen periode ontzettend veranderd. Mensen krijgen bijvoorbeeld steeds later kinderen, kopen later huizen en veranderen vaker van baan dan de generatie ervoor. Dit kan een gevoel van vrijheid geven, maar doordat de levensloop minder vastligt dan in de voorgaande generaties, kan dit ook voor stress over de toekomst zorgen.

Neem bijvoorbeeld het aanbod in vervolgstudies: voorheen waren die opties een stuk beperkter, of werd er door je ouders bepaald welke kant je op zou moeten gaan. Nu zijn de hoeveelheid vervolgstudies eindeloos en willen ouders dat hun kinderen een studie gaan doen waarvan ze ‘gelukkig’ worden.

Het is natuurlijk fijn dat we vrijheid ervaren waar onze opa’s en oma’s alleen maar van konden dromen. Het zou dus ook een beetje verwend en ondankbaar zijn om deze vrijheden alleen maar als iets slechts te beschrijven. Maar toch is niet alles aan die keuze-eindeloosheid positief. Al deze onzekerheden kunnen er ook voor zorgen dat er stress over de toekomst bestaat. Omdat alles altijd maar mogelijk zou kunnen zijn. Daarnaast kan het juist voor een zwaarder verantwoordelijkheidsgevoel zorgen. Juist doordat je alles kan kiezen, wordt de druk op het maken van de juiste keuze vergroot. Als je verkeerd kiest, is dit je eigen schuld. Want: je had toch alle keuze?

Controleerbaar geluk

De verantwoordelijkheid voor je eigen keuzes en daarmee voor je eigen leven, is onderdeel van het neoliberalisme: een idee over de maatschappij waarin er wordt gestreefd naar het maximaliseren van individuele vrijheid. Psycholoog Paul Verhaeghe noemt het neoliberalisme als een van oorzaken van de toenemende problemen wat betreft onze mentale gezondheid: ‘Het neoliberale accent op individu en uiterlijkheid leidt er toe dat zingeving wordt geïndividualiseerd en wordt afgemeten aan iemands financiële en materiële succes.’

‘Zingeving is volgens mij per definitie een collectief gebeuren (…) en heeft primair met intrinsieke normen en waarden te maken.’ aldus Verhaeghe.

Deze individualisering, de eerder genoemde prestatiedruk en het vergelijken met anderen, zorgt ervoor dat we allemaal losse eilandjes zijn geworden. We beoordelen elkaar op individuele behaalde successen en bekijken elkaar van een afstandje. Als de één een extra palmboom heeft, wil de ander er twee extra.

Als zingeving iets collectiefs is en we allemaal onder onze eigen palmboom zitten, is het niet zo gek dat we soms het gevoel van zingeving missen. We moeten de zin uit onszelf, of misschien wel ons werk halen. Het neoliberalisme onderstreept het idee van een maakbare wereld, waardoor we geloven dat we ons eigen geluksgevoel onder controle hebben.

Als de één een extra palmboom heeft, wil de ander er twee extra

Wat als geld geen rol speelde?

Maar door die overvolle agenda’s, hebben we op ons eiland vaak geen tijd om stil te staan bij dat geluksgevoel. Wanneer iemand uiteindelijk door die drukte en stress thuis komt te zitten, ontstaat die ruimte. Wat maakt me gelukkig en waarom was ik dat de afgelopen periode niet?

Hier is natuurlijk geen eenduidig antwoord op te geven. Maar het feit dat de meeste mensen deze vraag pas kunnen stellen wanneer ze met een burn-out thuis zitten, impliceert dat de rol die werk speelt in ons leven hier wel aan bij heeft gedragen. Of misschien nog wel meer dát we überhaupt geld moeten verdienen. Wat zou je doen als je geld geen rol speelde? Wat als je je geen zorgen hoefde te maken om de hoge huur te betalen of als de verwachtingen van de maatschappij niet zouden bestaan?

Doordat er door de tijd die mensen thuis zitten, de ruimte ontstaat om na te denken over deze vragen, besluiten veel mensen om na hun burn-out een ander carrière pad te kiezen. Ze hebben aan den lijve ondervonden hoeveel invloed een misschien wel in hun ogen betekenisloze baan heeft gehad op hun leven.

De ruimte voelen om te onderzoeken welke kanten je levenspad allemaal op kan gaan, wordt ons door het huidige systeem vaak ontnomen

Minder werken, meer zin

Volgens schrijver en geschiedkundige Rutger Bregman zouden we minder (betaald) werk moeten doen om meer zin in ons leven te ervaren. Hij beschrijft in zijn boek Gratis geld voor iedereen dat iedereen hier de kans en ruimte voor zou moeten krijgen, en dan het liefst voordat je thuis komt te zitten met burn-out klachten. Wel plaatst hij de kanttekening dat we onze visie op werk en beloning daarvoor moeten herzien. Hij oppert de invoering van het basisinkomen en een kortere werkweek.

‘Wat als je wel de tijd had gehad om te experimenteren, om verschillende levenspaden uit te proberen en fouten te maken? Wat als je wel de kans had gehad om te onderzoeken welke kanten je leven op zou kunnen gaan? Die ruimte voelen om te onderzoeken welke kanten je levenspad allemaal op kan gaan, wordt ons door het huidige systeem vaak ontnomen,’ borduurt de 22-jarige Koen Bruning voort op Bregmans filosofie. Hij schreef vorig jaar het boek Samen Rijk waarin hij onder andere ook de invoering van het basisinkomen betoogt.

Reflectietijd op beslissingen is van cruciaal belang

Het basisinkomen als start van systeemverandering

‘Het basisinkomen kan mensen de extra rust en ruimte geven die ze nu opvullen met werken zonder na te denken of dit wel is wat ze willen. Het zorgt voor ruimte voor iedereen om fouten te maken en zorgt ervoor dat dat niet is weggelegd voor de mensen met privileges. Het trekt iedereen gelijk en dat is zeker in de fase van jonge mensen belangrijk. Het maakt uit of je bijvoorbeeld je studiekeuze baseert op het idee dat je er een goede baan mee moet gaan vinden of dat je iets kiest omdat je het leuk vindt,’ aldus Bruning. 

‘Als je al je keuzes alleen op jezelf betrekt, zoals nu wordt gedaan in deze tijd waarin de focus toch vooral op het individu ligt, is het risico op een burn-out veel hoger dan wanneer je door hebt dat de zogenaamde fouten die je maakt, van veel meer afhangen dan alleen jezelf,’ Bruning legt uit dat reflectietijd op beslissingen van cruciaal belang is om keuzes ook in perspectief te zien.

Zo’n enorme systeemverandering als de invoering van het basisinkomen start bij onze overheid. Momenteel is er vanuit het kabinet het programma Mentale gezondheid: van ons allemaal opgetuigd dat o.a. bestaat uit een ‘Mental Meet-up’: een dag met activiteiten rondom het onderwerp mentale gezondheid. Het feit dat het kabinet op deze manier aandacht heeft voor mentale gezondheid, is een goede ontwikkeling. Maar het organiseren van dit soort dagen lijkt toch meer op symptoombestrijding dan dat het probleem bij de wortel wordt aangepakt. Van preventie is geen sprake.

De invoering van het basisinkomen gaat de burn-out epidemie zeker niet in één klap oplossen. Maar het zou een goede eerste stap kunnen zijn om de druk waar mensen nu vaak onder bezwijken te verminderen. Het geeft de eerlijke ruimte aan iedereen om verschillende levenspaden te verkennen zonder de angst dat er een verkeerd pad wordt ingeslagen. Het kan er misschien voor zorgen dat we van onze eilandjes af komen omdat we ons niet blindstaren op onze individuele resultaten en elkaar die tweede palmboom gunnen.