Het is de zomer van 2021 en een hardnekkig gerucht doet de ronde. Een vrachtlading coronavaccins is gestolen van de overheid. Via sociale media kom je erachter dat de daders een groep niet witte-Nederlanders lijkt te zijn. Je ziet foto’s langskomen van de potentiële dieven, met onderschriften als #geenvaccinsvoorzwartjes en #zwartjesopdebrandstapel. De hashtags worden naar hartenlust gedeeld door Thierry Baudet en Geert Wilders, die eerder dat jaar samen aan de macht zijn gekomen.

Ik ben altijd al gefascineerd geweest door dystopieën. De alinea hiervoor leest als het begin van een dystopisch boek, wat vaak gekenmerkt wordt door uitbundige gevoelens van angst, haat en wantrouwen. En laten we eerlijk zijn: het afgelopen jaar komt daar aardig dicht in de buurt, met avondklokken, beperkingen van onze vrijheid, apps die onze privacy in het geding zouden kunnen brengen en mensen die überhaupt niet geloven in de coronamaatregelen en en masse gaan rellen. Daardoor vraag ik me laatste tijd steeds vaker af waar de dystopische fictie eindigt en de onwenselijke werkelijkheid in ons huidige bestaan begint.

Ook op sociale media en tv mist het gevoel van psychologische veiligheid

De basis voor een context die kan leiden tot conflict is namelijk al in de maak. We luisteren (te) veel naar mensen die snel en oppervlakkig denken en praten, in plaats van lang en diep. In talkshows hebben gasten enkele minuten om hun punt te maken en de gegronde quotes van politici uit Tweede Kamerdebatten zijn meestal niet de quotes die het nieuws halen. Daar bovenop wordt het “mainstream” nieuws vaker in twijfel getrokken en worden alternatieve feiten waarheid bij de gratie van herhaling.

Een plek voor een second of third opinion lijkt er niet te zijn. En dat is ook logisch. Er is geen "psychologische veiligheid", geen gevoel dat je risico’s mag nemen zonder daarvoor gestraft te worden. Een van de bouwstenen voor een gezonde leercultuur in organisaties is de voorwaarde dat er ruimte is voor overdenkingen en kritiek. Waarom zou dit niet ook zo zijn in de politiek of de algehele samenleving? Ook op sociale media en tv mist het gevoel van psychologische veiligheid. Je wordt niet beloond als je genuanceerd bent en je meningen herziet, maar juist gestraft. Net als een sterke leider ook zijn mening niet zou mogen herzien. Terwijl dit juist zo belangrijk is.

Je komt erachter dat een groep zelfuitgeroepen patriotten de jacht heeft geopend op de vaccindieven. Wie zij precies zijn is nog niet bekend, maar de patriotten zeggen dat ze hen wel gaan vinden omdat ‘alle zwarten elkaar toch wel kennen’. De foto’s en video’s van de vermeende daders zijn inmiddels niet meer weg te denken van sociale media.

Choose your words wisely

Kijk eens naar de kracht van woorden, om aan te tonen hoe belangrijk nuance en je mening overdenken precies zijn. Onze eerste natuur als mensen is om vast te houden aan preexistente gedachten. Als we niet echt de diepte ingaan en alleen letten op wat we – in alle vluchtigheid – om ons heen zien, hoeven we niet onze eigen vooringenomen meningen uit te dagen. Er is maar herhaaldelijk iets relatief kleins nodig om een context te voeden, zoals een koppeling tussen bijvoorbeeld iemand van een bepaalde huidskleur en hen “zwartjes” noemen. Langzaam maar zeker wordt het proces van dehumanisering in gang gezet, waarbij de complexere “menselijke” vaardigheden een groep mensen worden ontzegd. Zo is de ander uiteindelijk geen mens meer, maar een kakkerlak. Of een “zwartje” in plaats van “een persoon met een Zwarte huidskleur”. Choose your words wisely dus.

In dit proces van dehumanisering wordt verder ook uitgegaan van het idee dat niet-mensen geen pijn voelen zoals wij, wel-mensen. Ze staan onder ons, je mag ze verafschuwen. Geert Wilders heeft het over "Marokkaans tuig", Donald Trump over "Mexican scum". Er wordt een angst aangewakkerd voor "de ander" rondom een vaak ideologisch geconstrueerde en niet op feiten beruste dreiging. Daarmee maken we de vijand zelf vijandig, zonder dat die dat bij voorbaat is. En daar schuilt nog een groter gevaar in: een van de weinige manieren waarop een mens grote groepen "anderen" kan vermoorden, is door ze te zien als een ernstige bedreiging. Dergelijke constructen liggen aan de basis van veel massale wreedheden, zoals de Rwandese genocide, de genocide op de Irakese Jezidi’s en de Rohingya-genocide. Hier is een "vijandige verbeelding" voor nodig die ervoor zorgt dat de ander transformeert naar "de vijand". Propaganda is daar het ultieme middel voor.

#zwartjesopdebrandstapel is nog steeds trending. Mainstream media nemen de hashtag over en boze patriotten zitten bij M en Op1 aan tafel. Ze roepen mensen op foto’s van mensen die ze verdenken naar de patriotten te sturen. Niemand lijkt meer veilig voor deze ‘burgerpolitie’. 

De vaccins zijn nog steeds vermist. En de kloof tussen de Nederlanders is groter dan ooit.

Dystopische scenario’s als hierboven willen we – lijkt me – voorkomen. Jezelf vaker genuanceerd uiten en dieper nadenken is een manier om niet in de val van eenrichtingsdenken te trappen. En dat is nodig; het is namelijk inherent aan de mens dat we denken problemen veel beter te snappen dan we eigenlijk doen. Dit heet de illusion of explanatory depth (IOED). Mensen die op het politieke vlak zichzelf en hun kennis overschatten, geloven zelfs sneller in complottheorieën. Een groep als Viruswaanzin gelooft niet alleen "de ander" niet meer, ze overschatten ook haar eigen waarheid en haar aandeel in het laten slagen van democratie door het verkondigen van die waarheid. Dergelijk collectief narcisme (CN) – een overschat geloof in de grootheid van de "in-groep" – lokt op zijn beurt weer snel extremistisch gedachtegoed en handelen uit, wat kan leiden tot vijandigheid tussen groepen.

Twijfel meer

Daarom is dit een pleidooi vóór het bijschaven van je eerste mening en je primaire reactie. Dit maakt je niet zwak. Integendeel. Her-denken en ont-leren zijn hedendaagse ideeën die steeds meer (ook academische) bijval krijgen, juist omdat ze dieper nadenken stimuleren. Je leven lang blijven exploreren en leren van anderen zou de norm moeten zijn: je weet nooit alles dat er te weten valt.

Jezelf vaker genuanceerd uiten en dieper nadenken is een manier om niet in de val van eenrichtingsdenken te trappen

Genoeg reden om dus vaker je twijfel te uiten, zou ik zeggen. Om meer intellectueel nederig, genuanceerder, meer twijfelend, minder dogmatisch, en nieuwsgieriger te worden. Daarvoor is het juist nodig om de complexe zaken die je denkt te snappen, vaker te overdenken. Snap ik wel wat ik zeg te begrijpen? Zo word je nederiger, want de kans is groot dat je er dan achter komt toch niet alle wijsheid in pacht te hebben.

En dat is maar goed ook. Psycholoog Adam Grant publiceerde daar onlangs een boek over (Think Again: The Power of Knowing What You Don’t Know). Om het belang van ont-leren en nieuwe invalshoeken ook in jouw leven te merken, kun je deze 3 tips voor doordachte gesprekken toepassen de volgende keer als je met "de ander" praat:

• Stel vragen aan de ander, praat niet alleen maar zelf, en wees oprecht geïnteresseerd;
• Als er een conflict lijkt te ontstaan, zoek dan naar de middenweg door erachter te komen waar jullie waarden gelijk zijn;
• Als je gesprekspartner je oplossing niet leuk vindt, wordt het probleem ook minder serieus genomen. In plaats van debatteren over waarom jouw oplossing klopt, ga in gesprek over wat die persoon als oplossing zou zien.

Als je nu ook denkt dat je nog lang niet alles weet, verrijk je kennis dan eens hiermee:

Luistertip: The Easiest Person to Fool van Hidden Brain (2 februari 2021)

Kijktip: Why We Hate (2020)

Leestip: Think Again: The Power of Knowing What You Don’t Know (2021)