De Tussenruimte is een sociaal lab, een podium voor onafhankelijk debat en dialoog in Den Haag.

naar de tussenruimte

We zijn in verwarring over de betekenis van het begrip vrijheid, aldus hoogleraar politieke geschiedenis Annelien de Dijn. Rechts heeft de term vrijheid gekaapt en roept deze aan om eigen bezit te beschermen. Links gebruikt het woord nauwelijks nog. En extreemrechts misbruikt de uitvinding van vrijheid van meningsuiting om de zwakkeren in de samenleving omlaag te trappen, terwijl het begrip werd uitgevonden om de machtigen te bekritiseren.

De Tussenruimte
Annelien de Dijn - Vrijheid en democratie na corona

Op de eerste verkiezingsdag en precies een jaar na de eerste lockdown spraken we in De Tussenruimte over vrijheid. Hoofdgast van journalist Bas Mesters was prof. dr. Annelien de Dijn, hoogleraar moderne politieke geschiedenis aan de Universiteit van Utrecht. Afgelopen najaar publiceerde ze bij Harvard University Press een imposante geschiedenis van 2500 jaar denken over vrijheid. In april verschijnt de Nederlands vertaling: Vrijheid. Een woelige geschiedenis.

Onze hedendaagse neoliberale visie op vrijheid hebben we niet te danken aan de vrijheidsliefhebbers van het tijdperk van de Franse revolutie, maar aan de conservatieve vijanden van de democratie

In haar boek trekt De Dijn trekt nog een verontrustende conclusie: onze hedendaagse neoliberale visie op vrijheid hebben we niet te danken aan de vrijheidsliefhebbers van het tijdperk van de Franse revolutie, maar aan de conservatieve vijanden van de democratie. Feitelijk is onze hang naar bezit, de neoliberale droom, diep in ons gaan zitten - net zoals de negentiende-eeuwse conservatieve elite vrijheid vooral aanriep om van haar bezit te kunnen genieten en het te beschermen. Die groep kaapte het begrip vrijheid van de democratische revolutionairen, aldus De Dijn. En ze verzette zich tegen het verlenen van inspraak aan het volk.

Van meedenkende burgers tot consumenten

Toch kregen we – dankzij de druk van de socialisten die zich de werkelijke erfgenamen van de Franse revolutionairen noemden – uiteindelijk in de twintigste eeuw allemaal kiesrecht. Maar na de Tweede Wereldoorlog verwerden we van meedenkende en solidaire burgers die een verzorgingsstaat opbouwden tot consumenten die klanten van de staat zijn. Consumenten ook, die van de overheid verwachten dat deze diensten levert. We menen zelfs dat we achterover kunnen leunen tot die diensten worden geleverd als pakketjes, en dat we het recht hebben te klagen als het niet helemaal loopt zoals gehoopt.

Bas Mesters in gesprek met Annelien de Dijn en Aukje van Roessel

Het collectieve vrijheidsbegrip nieuw leven inblazen

We zijn volgens De Dijn – net als de negentiende-eeuwse conservatieve elite – vergeten dat vrijheid onmogelijk is zonder offers te brengen. Dat echte vrijheid onmogelijk is zonder je te committeren aan een doorleefde democratie, waarbij je bijdrage verder gaat dan stemmen alleen. De Dijn stelt dat we het collectieve vrijheidsbegrip, dat gaat over meebesturen en mee verantwoordelijkheid dragen, nieuw leven moeten inblazen. En dat we – zoals de achttiende-eeuwse filosofen zeiden – weer deugdzame burgers moeten worden. Niet volgzaam, maar alert op wat de staat doet. En ook niet egocentrisch gericht op het eigen bezit, maar gericht op de ander en met het besef dat de staat van ons allemaal is en voor iedereen dient te zorgen.

Links is volgens De Dijn vergeten dat het socialisme in de negentiende eeuw ontstond om de vrijheid in de zin van de Atheners, de humanisten en de Franse Revolutie verder te brengen. Dat vrijheid niet alleen op politiek, maar ook op economisch terrein betekenis heeft: met het herverdelen van de invloed (politiek) én met herverdelen van bezit (in de economie).

Waar vrijheid van meningsuiting aanvankelijk door filosofen werd aangeroepen om met gevaar voor eigen leven de macht, de koningen en de kerk te bekritiseren, wordt het nu vooral gebruikt om minderheidsgroepen te kwetsen, beledigen en terug omlaag te trappen

Als het gaat om vrijheid van meningsuiting door de eeuwen heen, ziet De Dijn dat ook daar rechts het vrijheidsbegrip wist te monopoliseren. Waar vrijheid van meningsuiting aanvankelijk door filosofen als Voltaire werd aangeroepen om met gevaar voor eigen leven de macht, de koningen en de kerk te bekritiseren, wordt diezelfde vrijheid nu vooral op een wat laffe manier gebruikt om minderheidsgroepen te kwetsen, beledigen en terug omlaag te trappen.

Aukje van Roessel

We moeten af van onze verslaving aan bezit

Parlementair verslaggever Aukje Van Roessel wees in haar gesproken column op het feit dat het heel bijzonder is dat we de mogelijkheid hebben om te stemmen. Ze beklemtoonde dat zowel rechtse als linkse mensen af moeten van hun verslaving aan bezit die het onmogelijk maakt om het collectieve vrijheidsbegrip in ere te herstellen. ‘Neoliberalisme is niet iets dat ons van buitenaf overkomt, maar zit in onszelf. Allemaal zijn we bezig met ons eigen bezit.’

De Dijn sloot af met de opmerking dat de verzorgingsstaat en de democratie van zeer recente datum zijn. En dat het in stand houden van democratie en vrijheid een zeer moeilijke opdracht is. ‘Millennia lang hebben koningen hun volkeren oorlogen laten voeren om de elites te verrijken. Onze democratie en vrijheid en verzorgingsstaat zijn jong en kwetsbaar, uniek in de geschiedenis, en vragen om een nieuw collectief vrijheidsbesef en om permanent onderhoud.’

 

Gemaakt door
Foto van Bas Mesters. Bas is een witte man met donker haar en blauwe ogen. Hij draagt een donkere overhemd.

Bas Mesters

programmamaker - De Tussenruimte - journalist