De dark side is geen ver-van-z’n-bed-show voor Hans. Door bijvoorbeeld laaggeletterdheid, weinig vertrouwen in instituties en trauma kunnen mensen het verkeerde pad op gaan. Dat ziet hij ook in zijn eigen familie. ‘Ik heb het getroffen met misschien net één of twee vinkjes meer, maar sommige familieleden komen door de opeenstapeling van allerlei problemen die ze niet overzien of kunnen wegwerken in aanraking met criminaliteit. Het komt dus best dichtbij als je ziet dat familieleden al een stap achterlopen en daardoor sneller in de problemen raken.’

Doorbreken van criminele cirkel

Het viel Hans op dat problemen zoals schuld, armoede en drugsgebruik vaak van generatie op generatie worden overgedragen. Het risico op crimineel gedrag is dan veel groter. Iets wat politieagenten allang weten. Samen met Toine Spapens (hoogleraar Tilburg University) besloot hij om dit fenomeen te onderzoeken en vervolgens schreven ze Criminele families in Noord-Brabant: Een verkenning van generatie-effecten in de georganiseerde misdaad. Dat leidde tot discussie in de Tweede Kamer en vragen over hoe we met die kennis de grote vraag rondom het doorbreken van de criminele cirkel kunnen aanvliegen.

Ongestructureerde opgave

Er volgden veel initiatieven en pilots in het land. Maar een gerichte aanpak van criminele families komt nauwelijks van de grond. Al verbaast dat Hans niet. ‘Criminele families aanpakken is een ongestructureerde opgave. Eigenlijk heeft iedere familie een unieke situatie. En omdat elke situatie op zichzelf staat, kun je niet voorspellen hoe die zich ontwikkelt. Je kunt er niet altijd een eenduidige oorzaak aan koppelen en de aanpak is er altijd een van lange adem, met een onzekere uitkomst. Dat is politiek gezien een moeilijke boodschap.’

Geen goed alternatief

Daarbij komt dat uit een criminele familie stappen gewoonweg ingewikkeld is. Een van de redenen hiervoor is de subcultuur die in gezinnen bestaat. Hans legt uit: ‘In zo’n subcultuur leren kinderen bijvoorbeeld een agressieve of gewelddadige conflictoplossingsstijl en wordt crimineel zijn normaal gevonden. Doordat het vaak gesloten gezinnen zijn die niet meedoen met de samenleving, zijn de normen en waarden van ouders de leidraad.’ Met name de rol van de moeder is hierbij doorslaggevend. Onderzoeken laten zien dat de kans op overdracht van criminele waardepatronen het grootst blijkt van moeder op dochter, gevolgd door moeder op zoon, vader op dochter en vader op zoon.

Ook het wantrouwen in instituties speelt hierbij een belangrijke rol. In criminele families heerst vaak het geloof dat de samenleving niets van ze moet hebben. Dus is er een goede reden om niet om hulp te vragen. ‘Er zijn allerlei keuzemomenten in je leven waarop je een andere afslag kunt nemen. Maar als er geen goed alternatief is, blijf je op de plek waar je bent’, zegt Hans. ‘Bovendien is criminaliteit voor veel mensen ook gewoon een manier van geld verdienen.’

Gelabeld als crimineel

Hans merkt op dat het label van crimineel of familie van een crimineel een belangrijke reden is waarom het moeilijk is om uit een criminele familie te stappen. ‘De politie houdt familieleden van criminelen meer in de gaten. Logisch, maar hierdoor komen ze ook vaker voor in de statistieken. Wat daarnaast speelt, is dat je het “gewoon” kunt gaan vinden om crimineel te zijn. De wereld moet je niet en met een strafblad word je ook niet makkelijk ergens aangenomen.’ Hans sprak hierover met tientallen minderjarige jongeren die in een penitentiaire inrichting zaten. ‘Zij bereidden zich daar alweer voor op een criminele carrière. Niet omdat ze daar zo enthousiast over waren, maar omdat ze geen enkel vertrouwen hadden in de bereikbaarheid van een “normaal” leven.’

Focus op preventie

Tot nu toe leverden interventies van gemeenten om de criminele cirkel te doorbreken niet veel op. Politie en justitie hebben hun handen vol aan het bestrijden van de drugsindustrie. Ze werken delict- en dadergericht. ‘Onze manier van opsporen, vervolgen en straffen, is gericht op het individu. Maar als je familiesystemen en patronen wilt doorbreken, werkt die manier niet. Dan moet je veel meer ingrijpen op gezins- en familiedynamieken.’ Hans pleit voor een aanpak die focust op systeemgerichte preventie, gecombineerd met repressie en omgevingsgerichte interventies. Zo werken in Tilburg gezinscoaches intensief samen met een familie en vormen zij ook een schakel tussen bijvoorbeeld schuldsanering, onderwijs en opvoedingsondersteuning.

Lange adem

Dan hebben we het volgens Hans niet over een periode van een paar jaar. ‘Voor een aanpak die op preventie focust, heb je een lange adem nodig’, zegt hij. ‘En samenhang tussen politie en justitie aan de ene kant en hulpverlenende instanties aan de andere kant. Met een scherp oog op die ongestructureerde opgave, want het gaat steeds over unieke manieren van samenwerken in unieke casuïstiek. Dat is heel lastig. Ongestructureerd werken klinkt niet effectief, maar levert uiteindelijk toch meer op.’

Tweede kans

Hans is niet heel positief over hoe we in Nederland omgaan met criminele families. Wel denkt hij dat de samenleving een steentje kan bijdragen. ‘We zijn heel streng als het gaat om mensen die de wet overtreden en vinden dat zij hun gevangenisstraf verdienen. Maar ook als ze hun straf hebben uitgezeten, zijn er niet veel mensen die deze ex-gedetineerden een baan zouden geven. We mogen best wat liever en geduldiger zijn. Iedereen verdient het om een tweede kans te krijgen.’

Meer weten?

Hans schreef samen met Toine Spapens Criminele families in Noord-Brabant: Een verkenning van generatie-effecten in de georganiseerde misdaad. Dit boek kun je hier downloaden. Daarnaast werkte hij aan Interveniëren in criminele families, een boek over wat Nederlandse gemeenten doen om criminele families aan te pakken en de intergenerationele overdracht van criminaliteit te doorbreken. Dit boek kun je hier downloaden.