‘Fantastisch dat we actief aan de slag gaan met social media! Maar één ding: zou jij daar op jouw dossier niets mee willen doen? Dat ligt nogal gevoelig.’ Deze – waargebeurde – conversatie tussen een ambtenaar en zijn manager legt precies de paradox bloot rond ambtenaren in de openbaarheid, waar EMMA in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam onderzoek naar deed.

Enerzijds erkennen ambtenaren het belang van een transparante en interactieve overheid, anderzijds zijn ze heel goed in staat uit te leggen waarom ze zich hier in veel gevallen niet naar (kunnen) gedragen. Dat blijkt uit ons verkennende onderzoek "De uitzondering op de regel", waarin we hebben gekeken naar het gedrag van ambtenaren in de openbaarheid en de factoren die hierop van invloed zijn. Dat deden we aan de hand van een literatuuronderzoek, een enquête onder 1.522 Rijksambtenaren, een social media-analyse van ambtelijk gedrag en twee expertsessies.

Naar binnen gericht

Wat doen ambtenaren in de openbaarheid en wat zijn hun motieven? Of, als ze niet in de openbaarheid treden: welke obstakels houden hen tegen? Uit de enquête bleek dat iets meer dan een vijfde van de 1.522 ondervraagde ambtenaren het afgelopen jaar in de openbaarheid is getreden, zowel op online als offline platforms. 

Onze data-analyse laat zien dat ambtenaren met hogere inkomens en opleidingen relatief vaker naar buiten treden, net als ambtenaren met bepaalde functieomschrijvingen (bijvoorbeeld "internationaal werk" en "beleidsontwikkeling"). Wel blijft het online netwerk van twitterende ambtenaren naar binnen gericht: vrijwel alle actoren zijn (direct of indirect) verbonden aan de overheid. Het maatschappelijke middenveld ontbreekt.

Ambtenaren met hogere inkomens en hogere opleidingen treden relatief vaker naar buiten

Ambtelijke dilemma’s

Ambtenaren herkennen dit beeld. Slechts een klein gedeelte van de beroepsgroep treedt in de openbaarheid. Hun verklaringen hebben we opgedeeld in vier categorieën:

  • Politiek-bestuurlijk: De samenleving is weliswaar steeds horizontaler georiënteerd, maar binnen de overheid blijven verticale structuren zichtbaar. ‘We zijn er voor de samenleving, maar werken voor de minister’, aldus een ambtenaar tijdens de expertsessie.
  • Maatschappelijk: De overheid ligt onder een vergrootglas, vooral in de nieuwe media. In hoeverre is de netwerksamenleving geïnteresseerd in lineaire beleidsprocessen?
  • Media: Er bestaat een paradoxaal verband tussen een interactieve en snelle overheid enerzijds en een betrouwbare en precieze overheid anderzijds. Het is niet altijd even gemakkelijk om de berg aan (digitale) informatie (snel) te duiden en hierop in te spelen.
  • Privé: Niet iedere ambtenaar wil even herkenbaar zijn als ambtenaar. Hoe ver kun je gaan in het verspreiden van je eigen mening over maatschappelijke kwesties? Sommige ambtenaren zien dit overigens juist als manier om hun carrière een boost te geven.

Hoe kunnen ambtenaren op een positieve manier onderdeel worden van het gesprek?

Paradox

Blijkbaar zijn ambtenaren het eens met de opvatting dat de overheid moet kantelen en zich de horizontale structuur eigen moet maken. Hun daadwerkelijke gedrag sluit hier echter niet bij aan. Hun dossier ligt gevoelig, de samenleving is er druk over in gesprek, en niets doen lijkt de veiligste oplossing. Kunnen we dat ook omdraaien? Hoe kunnen ambtenaren op een positieve manier onderdeel worden van het gesprek en hun kennis delen? Dat is de uitdaging voor de komende jaren.

Gemaakt door
Foto van Ton Baetens. Ton is een witte man met golvend kort zwart haar, donkere ogen en een donker baardje. Hij draagt een zwarte bril en heeft verder een wit overhemd aan en een donkergrijze colbert.

Ton Baetens

historicus & bestuurskundige - tegendraads - partner EMMA
Ruimte en Wonen
Foto van Jan Maessen. Jan is een witte man met kort donkerblond haar en bruine ogen. Hij draagt een wit overhemd en een taupe colbert.

Jan Maessen

politicoloog - resultaatgedreven - partner EMMA
Bestuur en Democratie
Ruimte en Wonen